เมื่อคนลำปางลุกขึ้นมาเอาธุระกับงานฮอมแฮง…แป๋งข่วง

โครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ – ท้องถิ่นน่าอยู่ จ.ลำปาง

สภาพปัจจุบันของลานหน้าวัดได้รองรับการใช้งานของคนในชุมชนรอบๆ และใกล้เคียงด้วยเป็นจุดที่ตั้งของตลาด ร้านค้า ป้อมตำรวจ แท้งค์น้ำ ลานกีฬา ที่จอดรถของนักท่องเที่ยว รวมทั้งร่องรอยทางประวัติศาสตร์ที่ยังเหลืออยู่ของหนองสระ หนองน้ำสาธารณะที่กลายเป็นที่พักผ่อนหย่อนใจของคนชุมชนละแวกนั้น และศาลาน้ำแต้ม อาคารเอนกประสงค์ที่ยังถูกใช้งานตามวาระโอกาสต่างๆ แต่ด้วยสภาพพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นหน้าดินที่มีเศษหินกรวดและหลุม จึงไม่มีข้อท้วงติงมากนักหากมีแนวคิดที่จะปรับปรุงสภาพพื้นที่สาธารณะแห่งนี้ให้ดีขึ้น

การพัฒนาข่วงพระธาตุ ยังเป็นโอกาสสำหรับการสร้างให้เกิดลานสาธารณะหน้าใหม่ที่รองรับชีวิตของคนชุมชนลำปางหลวงหรือคนเกาะคาในภาวะโลกาภิวัฒน์เช่นนี้ด้วย ยิ่งไปกว่านั้น การปรับปรุงภูมิทัศน์บริเวณลานหน้าวัดยังจะช่วยรองรับการปรากฏตัวขององค์พระธาตุลำปางหลวงให้เด่นเป็นสง่าสมกับเป็นมรดกล้ำค่าที่บรรพชนคนรุ่นก่อนได้สร้างไว้

กระบวนการเพื่อนำไปสู่การปรับปรุงภูมิทัศน์ลานหน้าวัดพระธาตุลำปางหลวงได้ถูกริเริ่มและออกแบบขึ้นโดยยึดหลักการมีส่วนร่วมของทุกภาคฝ่ายเป็นหัวใจในการทำงาน ภายใต้บริบทและเงื่อนไขการเอาพื้นที่และชุมชนเป็นตัวตั้ง การเปิดเวทีจึงถูกออกแบบให้รองรับกับกลุ่มคน 3 ระดับ ตั้งแต่ระดับชุมชนรอบองค์พระธาตุ ระดับอำเภอเกาะคา และระดับจังหวัดลำปาง

แต่ละเวทีวางเป้าหมายแตกต่างกัน โดยมีประเด็นที่ใช้ในการระดมความคิดเห็นของทั้ง 3 เวทีคล้ายคลึงกันใน 2 เรื่องใหญ่ๆ คือ การร่วมกันวาดฝันภาพข่วงหน้าวัดที่อยากเห็นในอนาคต และการจัดการหรือการดำเนินการเพื่อก้าวไปสู่ฝันนั้นให้ได้ ซึ่งผลที่เกิดขึ้นแตกต่างกันไปในรายละเอียด เช่น ในเวทีแรกซึ่งเป็นคนในชุมชนรอบวัดจึงได้เนื้อหาที่สะท้อนคุณค่าในอดีต ปัจจุบัน และความภูมิใจที่มีต่อวัด ส่วนเวทีสุดท้ายได้นำมาสู่การก่อรูปของ คณะทำงานฮอมแฮง…แป๋งข่วงพระธาตุลำปางหลวง” ซึ่งมาจากทั้งภาคราชการ ธุรกิจ การเมือง และประชาชนที่อาสาจะเข้ามามีส่วนร่วมรับผิดชอบดำเนินการต่อ

ก้าวแรกๆ ที่ต้องฝ่าฟัน

การทำงานกับวัดใหญ่ๆ ซึ่งมีบทบาทด้านการท่องเที่ยวอยู่ด้วยมักถูกมองว่าต้องการหาผลประโยชน์จากวัด ประกอบกับเรื่องดังกล่าวเป็นปัญหาเดิมภายในวัดอยู่ด้วย คณะทำงานจึงต้องแสดงจุดยืนที่จะไม่เกี่ยวข้องกับประเด็นเรื่องผลประโยชน์ โดยมุ่งทำงานสืบค้นข้อมูลความรู้ที่เป็นภูมิหลังของวัด สร้างความเข้าใจในการพัฒนาพื้นที่สาธารณะกับคนทุกระดับ โดยเฉพาะกับผู้มีอิทธิพลทางความคิดของชาวบ้านทั้งที่เป็นทางการและไม่เป็นทางการ ผลที่ตามมาคือทำให้ได้รับความร่วมมือเป็นอย่างดีจากวัดและคณะกรรมการวัดซึ่งเป็นคนในชุมชนที่มีความเข้มแข็งสามารถบริหารจัดการงานร่วมกับชาวบ้านและองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นได้ และกลายเป็นผู้รับช่วงต่อในการดูแลข่วงหน้าวัดในเวลาต่อมา

ด้านการจัดเวทีเพื่อรับฟังความคิดเห็น แม้จะมีความแตกต่างของกลุ่มผู้เข้าร่วมทั้ง 3 เวที แต่อาศัยประสบการณ์การจัดกระบวนการกลุ่ม การใช้เทคนิควิธีในการประชุมเพื่อให้ผู้เข้าร่วมได้แสดงความคิดเห็นอย่างทั่วถึง รวมทั้งการจับประเด็นเพื่อนำไปสู่ข้อสรุป และใช้จังหวะโอกาสในเวทีแต่ละครั้งสร้างพื้นที่ในการทำงานของภาคประชาชนให้เกิดขึ้น การระดมความคิดโดยอาศัยศรัทธาที่มีอยู่แล้วในแต่ละคนยังช่วยกระตุ้นให้เกิดการร่วมคิดร่วมทำ สิ่งสำคัญหลังจบเวทีแต่ละครั้งจะมีการประเมินสถานการณ์และออกแบบการประชุมสำหรับเวทีถัดไปก่อนทุกครั้ง

ความต้องการพื้นฐานของคนลำปางจากทั้ง 3 เวทีถูกใช้เป็นข้อมูลสำหรับการออกแบบภูมิทัศน์ลานหน้าวัดพระธาตุลำปางหลวงที่ต้องผสมผสานความรู้ทางวิชาชีพ วิชาการ และเสียงความคิดเห็นของชาวลำปางเข้าไปด้วย กว่าจะเป็นแบบก่อสร้างฉบับสมบูรณ์ได้จึงต้องผ่านกระบวนการพูดคุยปรึกษาหารือ วิพากษ์วิจารณ์หลายครั้ง เพื่อให้ได้แบบที่ถูกต้องเหมาะสมทั้งในเชิงคุณค่าทางประวัติศาสตร์และความต้องการของท้องถิ่น ก่อนที่จังหวัดลำปางจะเป็นผู้รับช่วงไปดำเนินการก่อสร้างต่อตามแผนยุทธศาสตร์กลุ่มจังหวัดภาคเหนือว่าด้วยเรื่องการท่องเที่ยว

งานฉลองข่วงพระธาตุซึ่งจัดขึ้นร่วมกับประเพณียี่เป็งของวัดพระธาตุลำปางหลวงในปลายปี 2547 จึงเป็นความภาคภูมิใจครั้งสำคัญของพี่น้องชาวลำปางเมื่อความสำเร็จที่เกิดขึ้น คือ คำตอบที่อธิบายการหันมาเอาธุระกับพื้นที่หน้าหมู่ของท้องถิ่นบนพลังศรัทธาที่ทุกคนต่างมีต่อองค์พระธาตุลำปางหลวงร่วมกัน

ผลพลอยได้สำคัญประการหนึ่งหลังงานฮอมแฮง…แป๋งข่วงพระธาตุ คือ การได้จุดประกายความคิดในเรื่องพื้นที่สาธารณะของผู้คนลำปาง ซึ่งนำมาสู่การเข้ามามีส่วนร่วมในการพัฒนาและผลักดันให้เกิดหอศิลปวัฒนธรรมนครลำปางในเวลาต่อมา

มองในเชิงพื้นที่หรือจุดที่ตั้ง หอศิลป์ดังกล่าวจะถูกพัฒนาขึ้นจากอาคารศาลากลางหลังเก่าซึ่งอดีตผู้ว่าราชการจังหวัดลำปางคนเดิมมีแนวคิดจะทำให้เป็นหอศิลป์อยู่เช่นกัน สอดคล้องกับจังหวะที่กลุ่มล้านคำลำปางชักชวนคนลำปางค้นหาพื้นที่ที่เหมาะสมสำหรับการใช้ชีวิตสาธารณะร่วมกันบนฐานคิดเรื่องการพัฒนาที่ว่างสาธารณะเพื่อนำไปสู่การมีชีวิตสาธารณะที่เข้มแข็ง แต่ความคิดซึ่งกลุ่มล้านคำลำปางเสนอแตกต่างจากการมีพิพิธภัณฑ์ทั่วไปด้วยการให้ความสำคัญกับ ‘สิ่งที่อยู่ข้างใน’ มากกว่าอาคารสถานที่โดดๆ ความสำคัญของการมีหอศิลป์ยังหมายถึงการได้ทำหน้าที่รองรับการสร้างสรรค์ชีวิตประจำวันใหม่ๆ ในยุคปัจจุบันมากกว่าเป็นที่จัดเก็บ “ของเก่า” ซึ่งจะเป็นการสร้างสำนึกความผูกพันในสังคมลำปางให้เข้มแข็งพอที่จะกำหนดตัวเองในอนาคตได้

การจะได้มาซึ่งหอศิลป์จึงไม่ใช่เรื่องง่ายๆ แต่จะต้องมีการออกแบบเป็นลำดับขั้นของการดำเนินการซึ่งต้องผ่านการรับรู้และคิดอ่านร่วมกันของคนในท้องถิ่น ทั้งนักวิชาการ นักวิชาชีพ ผู้บริหารท้องถิ่น และพลเมืองอาสาที่รักและสนใจเข้าร่วมตั้งแต่ 1) การร่วมกันแสวงหาความเป็นไปได้ 2) การพัฒนาเนื้อหาที่อยู่ข้างในเพื่อสร้างการเรียนรู้ในแผ่นดินถิ่นเกิดของตนเองอย่างเป็นระบบ 3) การพัฒนารูปแบบอาคารและที่ว่างซึ่งต้องอาศัยความรู้จากหลายสาขา 4) การก่อสร้างให้เป็นจริง และ 5) การบริหารจัดการให้เกิดความยั่งยืนและพัฒนาก้าวหน้าอย่างไม่หยุดนิ่ง

การก้าวข้ามประสบการณ์เดิมในเรื่องพิพิธภัณฑ์และชักชวนให้เห็นบทบาทใหม่ของหอศิลป์จำเป็นต้องทดลองทำของจริงให้ได้เห็นหรือลองใช้ลองชิมกัน จนเป็นที่มาของการจัดงานฮอมแฮง…แป๋งข่วงเวียงละกอน (เพื่อหอศิลป์) ขึ้น เพื่อสร้างการตื่นรู้และเตรียมรับกับความเคลื่อนไหวเรื่องการมีหอศิลป์ที่มีชีวิตชีวาบนพื้นที่อาคารศาลากลางเก่าทั้งภายในตัวอาคารและสนามหญ้าด้านหน้า เจ้าของกิจกรรมที่หลากหลายได้ผลัดเปลี่ยนหมุนเวียนกันมาทำหน้าที่ทั้งดนตรี ศิลปะ วัฒนธรรม ภูมิปัญญาพื้นบ้าน นิทรรศการ และวงเสวนาที่ช่วยเพิ่มพูนปัญญาให้กับชาวลำปาง จนเป็นเหมือนเมนูกิจกรรมรายเดือนให้เลือกชิมและชมกัน ผลจากการจัดงานที่ผ่านมาจึงไม่เพียงสร้างความตื่นตัวของชาวลำปางต่อการสร้างคุณภาพชีวิตใหม่บนพื้นที่สาธารณะเท่านั้น แต่ยังเป็นช่องทางการเปิดรับฟังความคิดเห็นของคนลำปางต่อการใช้พื้นที่หอศิลป์และเป็นการแสวงหาภาคีเพื่อร่วมจัดกิจกรรมหมุนเวียนในอนาคตอีกด้วย

ในเดือนกุมภาพันธ์ 2547 จังหวัดได้ส่งมอบพื้นที่ศาลากลางเก่าให้อยู่ในความดูแลขององค์การบริหารส่วนจังหวัดลำปาง (อบจ.ลำปาง) เนื่องจากติดปัญหาเรื่องงบประมาณ โอกาสนี้เองที่คณะทำงานภาคประชาชนได้ลดบทบาทลงเพื่อให้คณะทำงานฝ่ายราชการซึ่งมีตัวแทนภาคประชาชนรวมอยู่แล้วได้ทำหน้าที่และแสดงบทบาทมากขึ้น แต่การผลักดันเคลื่อนไหวเรื่องหอศิลป์เป็นไปได้น้อยมากเพราะวิธีการทำงานที่ยังยึดติดกับระบบราชการอยู่มาก ประกอบกับการใช้พื้นที่บางส่วนของอาคารเป็นสำนักงาน รวมทั้งการออกร้านเชิงพาณิชย์บริเวณสนามหญ้าด้านหน้าที่สร้างความสับสนเรื่องหอศิลป์ในอนาคตของชาวลำปาง การทำงานท่ามกลางประสบการณ์เดิมที่ยังติดอยู่กับระบบราชการจึงเป็นเรื่องยากและท้าทายยิ่งสำหรับการขับเคลื่อนพื้นที่หรือโครงสร้างใหม่ๆ เพื่อรองรับการใช้ชีวิตใหม่ๆ ของคนในท้องถิ่นปัจจุบัน

อย่างไรก็ตาม คณะทำงานฮอมแฮงเพื่อหอศิลป์นครลำปาง ภาคประชาชน ก็ได้เสนอแนวทางจากเวทีการมีส่วนร่วม “หนทางสู่หอศิลป์นครลำปาง” โดยเฉพาะการพัฒนาเนื้อหาข้างในเกี่ยวกับเรื่องภูมิถิ่นภูมิเมือง สืบค้นประวัติศาสตร์รากหญ้าใน 13 อำเภอของจังหวัดลำปาง การมีกิจกรรมที่สร้างสรรค์บนพื้นที่ รวมถึงการพัฒนาสู่การเป็นตลาดนัดวิชาเพื่อเปิดพื้นที่ทางปัญญาผ่านการพูดคุยของคนลำปาง ทั้งนี้ เพื่อสร้างสำนึกแห่งการรู้จักท้องถิ่นตนเองของชาวลำปาง แต่จากการทำงานที่ผ่านมาพบว่า การร่วมรู้จักอดีตหรือตัวตนของท้องถิ่นยังจำกัดอยู่ในวงแคบ และยังไม่ได้รับการสนับสนุนจากฝ่ายราชการหรือสถาบันการศึกษาอย่างเป็นทางการ

ท่ามกลางประสบการณ์เดิมในสังคมซึ่งยากต่อการนำไปสู่การพัฒนาพื้นที่สาธารณะหน้าใหม่ๆ เพื่อรองรับการใช้ชีวิตประจำวันของผู้คน หากจะถามคนลำปางถึงหอศิลป์ที่อยากเห็นในอนาคต คำตอบก็คือ การต้องการพื้นที่ที่เป็นทางเลือกสำหรับคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น ทั้งยังต้องเป็นพื้นที่สาธารณะเพื่อการแสดงออกและแลกเปลี่ยนทั้งในเชิงศิลปะ วัฒนธรรม และภูมิปัญญาของคนท้องถิ่น ที่ซึ่งทำให้คนท้องถิ่นเช่นลำปางได้เห็นและพบตัวตนที่แท้ของตัวเอง

ฮอมแฮง…ฮอมใจ สุดท้ายได้อะไร (ข้อค้นพบและบทเรียน)
œ ฮอมแฮง…แป๋งข่วงพระธาตุ

1. การใช้ประตูศรัทธาซึ่งเป็นศูนย์รวมทางจิตใจของคนในท้องถิ่นเป็นเครื่องมือผลักดันให้เกิดการเอาธุระกับส่วนรวมด้วยพลังทางปัญญาของคนท้องถิ่นเอง โดยหลีกเลี่ยงเรื่องร้อนที่เป็นปัญหาดั้งเดิม
2. การยอมรับในแนวคิดใหม่และเก่า โดยยึดหลัก “ของเก่าควรรักษา ของใหม่มาให้กลมกลืน” รวมทั้งการทำงานผสมผสานกันระหว่างความเป็นวิชาการและวิชาชีพ พร้อมกับการฟังเสียงความคิดของประชาชนจะสามารถนำไปสู่ความพอใจของทุกฝ่าย
3. การเริ่มต้นเวทีด้วยภูมิหลังของท้องถิ่น ตามด้วยการวาดฝันอนาคตที่อยากเห็น และการจะทำฝันนั้นให้เป็นจริงได้อย่างไร โดยการตั้งคำถามในเชิงบวกช่วยทำให้ได้ข้อเสนอแนะ ข้อคิดเห็นในเชิงสร้างสรรค์ และผู้อาสาจะทำให้เกิดขึ้นจริง
4. การให้ความสำคัญและละเอียดอ่อนกับการออกแบบกระบวนการในทุกขั้นตอน ตั้งแต่การเปิดเวทีเพื่อสร้างความภาคภูมิใจในภูมิหลังของท้องถิ่นผ่านนิทรรศการและการลเล่าเรื่อง เทคนิควิธีที่ใช้ในการประชุม การกำหนดกลุ่มเป้าหมายที่เข้าร่วม สถานที่และบรรยากาศ รวมทั้งการออกแบบเวทีให้มีระดับแตกต่างกันเพื่อสร้างโอกาสให้ทุกฝ่ายเข้ามามีส่วนร่วมในทุกขั้นตอน โดยยึดหลักตามกำลังความสามารถ ความถนัด และยืดหยุ่นได้ ซึ่งแตกต่างจากวิธีคิดของโครงการพัฒนาต่างๆ ที่แล้วมาของราชการ

œ ฮอมแฮง…แป๋งข่วงเวียงละกอน (เพื่อหอศิลป์)

1. การทำงานบนฐานข้อมูล ข้อเท็จจริง และการสืบค้นภูมิถิ่นภูมิเมืองที่มีคุณค่าในอดีต เพื่อสร้างความเข้าใจในปัจจุบันที่เปลี่ยนไป และหวังจะเห็นการเปลี่ยนแปลงในอนาคตบนการตัดสินใจของคนท้องถิ่นเอง เป็นแรงกระตุ้นให้เกิดการอยากร่วมคิด ร่วมทำ และร่วมสร้างอนาคตที่ดีให้กับท้องถิ่น
2. การเปิดพื้นที่และกิจกรรมเพื่อรองรับการใช้ชีวิตใหม่ๆ ของคนให้ได้สัมผัสทดลองชิมและใช้โดยผ่านกระบวนการมีส่วนร่วมในการเป็นเจ้าของความคิดและการปฏิบัติ ถือเป็นประสบการณ์ร่วมที่ดีซึ่งสะท้อนให้เห็นสิ่งที่คนในสังคมปัจจุบันโหยหา อันจะนำไปสู่การผลักดันให้เกิดพื้นที่หรือโครงสร้างใหม่ๆ ที่จะมารองรับการใช้ชีวิตผู้คนในอนาคตต่อไป
3. พลังและความสามารถของภาคประชาชนเป็นสิ่งที่มีอยู่จริง แต่รอความพร้อมที่จะให้โอกาสในการร่วมงานจากภาคราชการ ทั้งนี้ ภาคราชการจะต้องให้การยอมรับภาคประชาชนและไม่ยึดติดกับความคิดที่ตายตัวหรือประสบการณ์เดิมที่เป็นระบบราชการมากเกินไป

โครงการชีวิตสาธารณะ – ท้องถิ่นน่าอยู่ จ.ลำปาง (ล้านคำ…ลำปาง)

135/2 ถ.ตลาดเก่า ต.สวนดอก อ.เมือง จ.ลำปาง 52100 โทรศัพท์ 0-5432-2463

จัดทำโดย โครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ – ท้องถิ่นน่าอยู่

มูลนิธิชุมชนท้องถิ่นพัฒนา

เลขที่ 693 ถนนบำรุงเมือง เขตป้อมปราบศัตรูพ่าย กรุงเทพฯ 10100

โทรศัพท์ 0-2621-7810-2 โทรสาร 0-2621-8042-3 www.ldinet.org

สนับสนุนโดย สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.)