เมื่อชุมชนตื่นตัวขอมีส่วนร่วม “ ออกแบบชีวิตและกำหนดอนาคตตนเอง”

การกำหนดให้ แม่สอด เป็นเขตเศรษฐกิจชายแดน นับเป็น “โครงสร้างสับสนใหม่” ที่

ซ้อนทับ “โครงสร้างสับสนเดิม” ที่มีทั้ง ปัญหาแรงงานต่างด้าว และประชากรแฝง ที่ทุกวันนี้มีจำนวนถึง 2 ใน 3 ของประชากรแม่สอด ก่อให้เกิดปัญหาทางสังคม และปัญหาสิ่งแวดล้อมเสื่อมโทรม ที่เป็นผลจากทั้ง การตั้งที่อยู่อาศัยของแรงงานต่างด้าว และประชากรแฝง การดำเนินการของโรงงานหรือสถานประกอบการที่ไร้มาตรฐาน  ระบบกำจัดของเสียทั้งขยะ น้ำเสีย ที่ไม่มีประสิทธิภาพ รวมทั้งปัญหาเรื้อรัง คือการปนเปื้อนของสารแคดเมี่ยมลงแหล่งน้ำและผืนดิน ที่เป็นปัญหาซับซ้อนจากการดำเนินการของภาคอุตสาหกรรมใหญ่ที่ส่งผลกระทบต่อเนื่องยาวนานต่อคุณภาพชีวิต ตลอดจนวิถีวัฒนธรรมของชุมชนในพื้นที่เหมืองแคดเมี่ยมนั้น อีกทั้งปัญหา การเวนคืนที่ดิน การปั่นราคาที่ดิน และการไล่ล่าหาซื้อและดำเนินการทุกวิถีทางเพื่อครอบครองที่ดิน ของผู้มีอำนาจทางธุรกิจและการเมือง ส่งผลต่อ การไร้ที่ดินทำกิน และ การบุกรุกเพื่อหาที่ทำกินใหม่ เป็นวัฎจักรร้ายของปัญหาที่ดิน ที่เกิดขึ้นเช่นนี้ ในหลายพื้นที่ของประเทศ

“ตลาดริมเมย”  ชายแดนไทย-พม่า

นับตั้งแต่ปี 2547 โครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ–ท้องถิ่นน่าอยู่  อ.แม่สอด จ.ตาก ซึ่งทำงานอย่างให้ความสำคัญกับกระบวนการมีส่วนร่วมในการกำหนด “ประเด็นสาธารณะ” กับทุกภาคส่วน ทั้ง ภาคประชาชน ภาคธุรกิจเอกชน สถาบันการศึกษา และ ภาครัฐ รวมทั้งสื่อมวลชน  ได้จัดดำเนินกิจกรรมเพื่อร่วมกันระดมข้อมูล ความคิดเห็น ค้นหาความเป็นจริง เพื่อรวมพลังทางบวกให้ร่วมกันกำหนด “สภาพชีวิตสุขภาวะที่พึงปรารถนาของคนแม่สอด” รวมทั้ง ร่วมกันค้นหาแนวทางการดำเนินการกับ “โครงสร้างที่สับสน และ ซับซ้อน” ของสภาพที่เป็นอยู่ และ ที่จะเป็นไป จากนโยบายชาติและแนวทางปฏิบัติของภาครัฐ และ ราชการ ด้วยความเชื่อมั่นว่า การสื่อสารอย่างรับฟังกัน ให้เกียรติและเคารพในศักดิ์ศรีความเป็นคนอย่างเท่าเทียมกัน จะนำมาซึ่งการพัฒนาแม่สอดไปสู่ สุขภาวะ ที่ทุกคนต้องการ            ในขณะที่แม่สอดจังหวัดชายแดนภาคเหนือค่อนไปทางตะวันตกสนใจในประเด็นปัญหาสาธารณะในเรื่อง เขตเศรษฐกิจชายแดน และ ปัญหาสิ่งแวดล้อม ที่ปราจีนบุรี จังหวัดด้านตะวันออกของประเทศ กลับกำลังเผชิญกับปัญหา “วิกฤติแม่น้ำปราจีน” ซึ่งเป็นสายน้ำหลักของลุ่มน้ำปราจีนบุรี 1 ใน 4 ลุ่มน้ำหลักของภาคตะวันออก ซึ่งประกอบด้วย  ลุ่มน้ำปราจีนบุรี ลุ่มน้ำบางปะกง ลุ่มน้ำโตนเลสาป และลุ่มน้ำชายฝั่งทะเลตะวันออก แม่น้ำปราจีนบุรีเป็นสายน้ำสำคัญที่หล่อเลี้ยงชีวิตและชุมชนคนจังหวัดปราจีนบุรี แต่ทุกวันนี้ ในทุกรอบปี แม่น้ำปราจีนจะมีปัญหาทั้ง “น้ำเค็ม น้ำเสีย น้ำแล้ง น้ำท่วม”

       68 กิโลเมตร ของสายน้ำปราจีน ตั้งแต่ต้นน้ำ กลางน้ำ และปลายน้ำ มีทั้งรีสอร์ท นิคมอุตสาหกรรม ชุมชนเมือง การเพาะเลี้ยงปลากระชัง และเขตเกษตรกรรมที่มีการทำทั้งนาปี และนาปรัง จากการจัดเวทีพลเมืองไท ”บ้านเมืองเรื่องของเรา” ที่ลานแพร่งภูธร เมื่อต้นปีนี้ และเป็นหนึ่งในกิจกรรมของโครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ–ท้องถิ่นน่าอยู่ ที่เชื่อมั่นในเรื่อง “การปุจฉาวิสัชชนาอย่างมีวิจารณญาณ” หรือ Deliberative Dialogue ของผู้มีส่วนเกี่ยวข้องในประเด็นปัญหาที่ส่งผลกระทบต่อการดำเนินชีวิตร่วมกัน ในการจัดเวทีระดมข้อมูล ความคิดเห็น และ ทางออกในครั้งนั้น อาจารย์ขวัญสรวง อติโพธิ นักวิชาการอิสระ และที่ปรึกษาโครงการฯในฐานะผู้ดำเนินการการพูดคุย ได้สรุปสาระสำคัญไว้ว่า “…สภาพพื้นฐานของจังหวัดปราจีนบุรี ปริมาณน้ำมีพอสมควรแต่ไปเร็ว ฉะนั้นในช่วงหน้าแล้ง น้ำจะมีปริมาณน้อยและนิ่ง ขณะที่ จากปากแม่น้ำไป 30 – 40 กิโลเมตร  มีน้ำเค็มคอยหนุน …. เกษตรกรประกอบอาชีพทำนา ทั้งนาปีและนาปรัง สามารถทำนาได้ถึง 5 ครั้ง ใน 2 ปี นาปี ประสบปัญหาขาดแคลนน้ำ นาปรังก็มีปัญหาการแย่งน้ำ … คนเลี้ยงปลากระชัง เคยเลี้ยงกุ้งเป็นอาชีพเสริม เมื่อบ่อกุ้งขาดทุน ก็หันมาเลี้ยงปลากระชัง แต่ก็ประสบปัญหาน้ำเน่าเสีย ส่งผลให้ปลาตาย และยังถูกเพ่งเล็งว่าเป็นสาเหตุของน้ำเสีย… ทางโรงงานก็บอกว่า ใช้น้ำไม่มาก บางส่วนตั้งอยู่ห่างไกลจากแม่น้ำ และถ้าปล่อยน้ำเสียลงแม่น้ำสามารถตรวจจับได้ง่าย ขณะเดียวกันก็ฝันอยากมีโรงงานสะอาด และเสียดายน้ำที่ปล่อยทิ้งไป… ในขณะที่ทางต้นน้ำมีรีสอร์ทอยู่ 5 แห่ง และปัจจุบัน ทางต้นน้ำก็เริ่มมีคนทำเล้าหมูและฟาร์มปศุสัตว์ …” และจากการที่โครงการฯ ได้ลงทำงานในพื้นที่ และ รับฟังข้อมูลผู้เกี่ยวข้อง เช่น พระครูโกศล ถาวรกิจ ที่ได้ให้ความเห็นว่า “ ….มันมีส่วนด้วยกันทั้งนั้น  ภาคเกษตรก็มีส่วนทำให้น้ำเสีย ภาคอุตสาหกรรมก็อาจจะมีส่วน  ภาคอุตสาหกรรมก็โทษภาคเกษตร ภาคเกษตรก็โทษภาคอุตสาหกรรม  ภาคอุตสาหกรรมก็โทษชุมชน … ทุกคนต้องรับความจริง ถ้าไม่รับความจริงก็แก้ยาก ไม่ใช่คุยกับใครก็ปฏิเสธ เราจะปรับวิถีชีวิตยังไงถึงจะอยู่ร่วมกันได้ ..อยู่ที่ว่า หลายๆคน ต้องหันหน้าคุยกัน ..โรงงานควรจะปรับอย่างไร.. ชาวนาควรจะปรับอย่างไร..คนเลี้ยงปลากระชังควรทำอย่างไร ..เราจึงจะอยู่ร่วมกันได้ …”

บุษบงก์ ชาวกัณหา ผู้ประสานงานของโครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ–ท้องถิ่นน่าอยู่ จ.ปราจีนบุรี กล่าวถึงภาระของโครงการว่า “… เราน่าจะมีการกำหนดร่วมกันว่า เราอยากจะเห็นอะไรกันแน่..จากการที่โครงการฯลงไปทำงานนี้..ใช้ข้อมูล เชื่อมโยงทางกายภาพให้เห็น ทำให้ผู้เกี่ยวข้องได้พบปะกัน แบ่งปันข้อมูลกัน..ก็เริ่มทำให้เห็นกันว่า เราอยู่ไม่ได้นะคนเดียว ต้องรวมกันเป็นพลัง แล้วเห็นความสัมพันธ์ ..เป็นการจุดประกายในการร่วมกันทำงานกันต่อไป…”

                        นั่นเป็นเพียงรูปธรรมบางส่วนของ “ประเด็นสาธารณะ” ที่โครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ–ท้องถิ่นน่าอยู่ ด้วยการสนับสนุนของสำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ(สสส.)มุ่งมั่นดำเนินการร่วมกับชุมชนต่าง ๆ ใน 35 จังหวัด เพื่อให้เกิด การร่วมแรงร่วมใจกันสร้าง “สุขภาวะ” ให้เกิดขึ้นด้วยพลังร่วมภาคประชาชน สิ่งเหล่านี้เกิดขึ้นได้มากน้อยเพียงใด ? อาจเป็นข้อสงสัยในใจของหลายคน

นสพ.โพสต์ทูเดย์  วันจันทร์ที่ 4 กรกฎาคม 2548